"Daq"

E.H. Gombrich "Sanatın Öyküsü" adlı kitabında "Dilin nasıl ortaya çıktığını bilmiyoruz, tıpkı sanatın nasıl ortaya çıktığını bilmediğimiz gibi..." demektedir. Ancak, sanatın bir anlatım dili olarak yazıdan önce ortaya çıktığını, ilk çağlarda mağara duvarlarına yapılan resimlerden yola çıkarak söyleyebiliriz. 

İnsanoğlu zamanla değişen ve gelişen şartlara göre, çizim yapabileceği her yere çeşitli sebeplerle resimler ve semboller çizmiştir. Bu kimi zaman bir taş, duvar, kaya, ağaç, kağıt, tuval; kimi zaman insan bedeni olmuştur. İnsan bedenine resim ve sembollerin işlenmesine dövme denilmektedir. Dövme, kalıcı bir boya maddesinin, iğnelerle delinen derinin alt yüzeyine uygulanmasıdır.

Dövme, süs amacının yanı sıra bir gruba aidiyeti göstermek, gruptaki statülerini göstermek, asil ve kahraman kişileri belirlemek, suçlu kişileri işaretlemek, bazı kabilelerde vücudun çıplaklığını örtmek, ağrıları dindirmek, tedavi etmek, din, sihir, büyü gibi amaçlarla yapılmışlardır. Dövmelerde genel olarak hayvan tasvirleri, düşsel yaratıklar, koç figürleri, bitki motifleri kullanılmıştır.

Şili'de, Sibirya'da, Mısır'da, Peru'da, Çin'de üzerinde dövmeye rastlanan mumyalardan en eskisi 1991 yılında Avusturya-İtalya sınırında yapılan bir kazıda bulunan, 5300 yıl önce yaşamış Buz Adam Ötzi'ye aittir. Üzerindeki dövmelerden bu konuda tecrübeli bir topluluğa ait olduğu düşünülen Ötzi'nin dövme yapılan ilk kişi olmadığı ve dövme sanatının daha eskilere gittiği düşünülmektedir. Görüldüğü üzere  dövme yıllardır uygulanan geleneksel bir yöntemdir. 

Buz Adam Ötzi

Bazı kaynaklarda dövmeden bir Orta Asya Türk geleneği olarak bahsetmekte, buradan göçler yoluyla dünyaya yayıldığı belirtilmektedir. Türk kültüründe geleneksel dövme örneklerine Hun'lara ait Pazırık, Lolan kurganlarında, Selçuklu ve Osmanlı döneminde ve günümüzde Güneydoğu Anadolu bölgesinde rastlanmaktadır.

Vücudunda Dövmeler Olan Pazırık Mumyası

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde dövme geleneğinin en yaygın görüldüğü iller Şanlıurfa ve Mardin'dir. Bölgede dövme sanatına "dak" denilmektedir. Erkeklerde de görülse de daha çok kadınlarda rastlanmaktadır. Dövme yapılan yerler cinsiyete göre değişiklik göstermektedir. Erkeklerde daha çok ellerde, burun, çene, elmacık kemikler üzerinde görülmektedir. Kadınlarda ise ellerde, parmaklarda, kollarda ayaklarda, alınlarında, çenelerinde, dudaklarında, bileklerinde, yanaklarda ve çene altından göğüslere kadar yapıldığı görülmektedir. Mardin Kızıltepe'de dövme yapan kadınlara "Dakkake", dövme yaptıran kadınlara da "Medkuke", dövme yapan erkeklere "Dakkak", yaptıran erkeklere de "Medkuk" denilmektedir. 

Geleneksel dövme yapımında kullanılan malzemeler "el-merare" denilen safran yani "öd", "siraç" denilen idare lambasında ve odun ateşinden kaynaklı kazan altında oluşan "is", "Halib Ümmül-Bint" denilen kız çocuğu doğurmuş annenin sütü ve iple bağlanarak bir araya getirilen ikili, üçlü, dörtlü, beşli ve yedili iğnelerden oluşmaktadır. En çok kullanılan boya maddesi istir ancak kül, çivit, antimuan tozu, kibrit tozu, güherçile, kavrulup dövülmüş kemik tozu, çini mürekkebi, susam yağı, çeşitli bitki özleri, safran, hayvan ödü ve kına da kullanılmaktadır. Kullanılan malzemeye göre mavi, siyah, sarımsı ve kırmızı renklerde dövmeler ortaya çıkmaktadır. Dövme yapma için bahar ayları tercih edilmektedir.

Freedman'ın da dediği gibi; görsel dünyanın karmaşalığına yeni bir anlayış getirmek istiyorsak işe geçmiş zamanları temsil eden yöntemleri içeren nesnelerden yararlanarak başlamak gerekmektedir. Çünkü geçmiş zamanda kullanılan nesneler yeniden kullanılarak günlük hayata katılmaktadır. Bu açıdan geçmişten günümüze kullanılan geleneksel dövme motiflerini ve anlamlarını öğrenmek yerinde olacaktır. Geleneksel dövme motiflerinin büyük çoğunluğu ve yapılış nedenleri aşağıda belirtilmiştir:

Hayat ağacı Motifi: Gök Ağacı ya da Hayat Ağacı adıyla anılmaktadır. Bu motifin Ana Tanrıça inanışından kaynaklandığı bilinmektedir. Hayat kaynağı annenin doğurganlığını, ceninin gelişim evrelerini, sonsuz yaşam isteğini ve nihayet ölümü imgelemektedir. Boyundan göğse inen motif, toprağın derinliklerinden gelip göğe yükselmeyi simgelediğinden motifin bittiği çene kısmında bir yanında güneş bir yanında ay bulunur.  

Güneş Motifi: Güneş ve ay antik kültürlerde ve çeşitli dinlerde çoğunlukla Tanrı olarak kabul edilmiştir. Eski Türkler de ilahi güçlerini gökte aramışlar ve göğün dokuz kat olduğuna ve yedinci katında yeri göğü aydınlatan "Güneş Tanrısı" nın, altıncı katında "Ay Tanrısı" ya da "Ay Ata"nın oturduğuna inanmışlardır. Kadınlar; günü ve hanesini aydınlatsın, etrafına ışık saçsın diye kadınlarda alın ortasında iki kaşın birleştiği yerin üstüne yapılan motif, erkeklerde şakaklarda görümektedir. Erkeklerde her daim sağdyulu, akıllı ve zeki olacağına, ahirette yanmayacağına işaret olduğuna inanılmaktadır. Çok rastlanan güneş ve ay motifleri yaşam kaynağını, sonsuz yaşam isteğini simgelemektedir. 

Ay Motifi: Ay güzelliği simgelediği gibi, ayın evrelerinin döngüsü devamlılığı ve insan yaşamını temsil etmektedir. Kadınların ve erkeklerin ellerinde, ayaklarında, alında, parmaklarda rastlanan bir motiftir. Ay yıldız ve dolunay şeklinde  yapılmaktadır. 

Yıldız Motifi: Kadınların yüzünde, boynunda, ellerinde ve yüzünde görülmektedir. Erkeklerde el bilekleriyle şakaklarda görülmektedir. Kadınlar güzellik ve güzeli bulmak, bereket ve olumlu enerji dileğiyle yaptırırlar. Şamanlar kainat çadırını percereleri olarak gördükleri yıldızları Türkler Orta Asya'dan göç ederlerken geceleri yön bulmak amacıyla kullanmışlardır. Belki de Mezopotamya insanı aynı sebeple yıldız motifini bedenlerine işlemişlerdir. 

Haç Motifi: Uğurlu yön bildirdiğine, nazarı alıp belasını dört bir yana dağıtan paratoner işlevi gördüğüne inanılmaktadır. Üçgen, beşgen, altıgen, sekizgen'in ise kem gözlerin ışınlarını emip etkisini yok ettiğine inanılmaktadır.

Halhal Motifi: Halhal ayak bileklerine takılan bir süs eşyasıdır. Anadolu insanı hayvanlarını otlatırken, tarlada bağda bahçede çalışırken takıları kaybolduğu için kalıcı olsun diye el ve ayak bileklerine dövme olarak süslemişlerdir. Süs ve karşı cinse kendini fark ettirmenin dikkat çekmenin gözemli ve kolay bir yoludur.

Orak Motifi: Bereket, bolluk, çokluk ve olumluluğu anlatan bir motiftir.

Çiçek Motifi: Çiçek motifi kadınların eline ve göğsüne konmakta ve konduğu yeri güzelleştirdiğine inanılmaktadır. Ayrıca her bir çiçek motifinin farklı problemlere iyi geldiği düşünülerek dertlerine derman olması için de yapılmıştır.

Tarak Motifi: Bu motifte güzellik simgesi olarak yapılmaktadır. Estetik açıdan güzel göründüğü düşünüldüğünden işlenmektedir. İki tarak arası noktalı makas biçimli motifler aidiyet, aşiret boy soy simgesi olarak kullanılmaktadır.

Başak Motifi: Bereket ve bolluğun sembolüdür. Kadınların ayak ve ellerinde rastlanır. Yaptıran kişinin elinden bereket eksik olmasın diye yapılmaktadır.

Ceylan Motifi: Sevgi, güzellik, masumiyet sembolü olup kadının erkeğe çekici gelmesi inancıyla yapılmaktadır. Uğurlu gelmesi, zariflik vermesi için yaptırmıştır. Evlilik hazırlığı yapan kızlar, evliliklerinin şans ve mutlu bir berberlik getirmesi amacıyla cinsel yaamı vurgulayan, bu motifi namahrem yerlerine, göğüs üzerine ve el üzerine yapılmaktadır.

Şahmaran Motifi: Erkeklerin el bileklerinde görülüp üretkenliği temsil eder. Kadınların ayaklarında da bulunmaktadır. Sağlık, şifa, uzun bir ömür, bolluk, bereket sembolüdür. Yılan sokmasına karşı koruyucu tılsım amaçlı da yapılmıştır.

Akrep Motifi: Ölüm tehlikesiyle karşı karşıya kalan akrebin kuyruğundaki zehirle kendini sokarak öldürmesi sebebiyle Kahramanlık, onur ve gurur motifidir. Gücüne güç katması yanı sıra akrep ya da zehirli böceklerin ısırmasına karşı koruduğuna inanılmaktadır.

Göz Motifi: Kem gözlerden, nazardan ve negatif enerjiden korunmak için yapılmaktadır.

Kalp Motifi: Kalp motifi genellikle erkeğin cezbetmek için aşk, sevgi ve cinselliği imgelemek için kadınlar tarafından el, ayak ve göğüs üzerine yaptırılmıştır.

Koç Boynuzu Motifi: Boy ve soy aidiyet simgesi olarak kullanıldığı gibi, bolluk, bereket, üretkenlik kahramanlık, güç ve erkeklik sembolü bir tılsım olarak kullanılmıştır. Çeşitli nedenlerle göç edip baka yerlere yerleşen boyların kendi boyundan insanları tanımak amacıyla yapılmıştır. Boyların devamı için kızların kendi boylarından biriyle evlenmesi zorunludur. bu nedenle kızların görünür yerlerine boy işareti işlenmiştir.

Şeker Motifi: Tatlılık, sevimlilik, herşey şeker tadında olsun diye bir anlam yükleyip işlemişlerdir.

Değişik Takı Motifleri: Bilezik, küpe şeklindeki takılar vücuda, el ayak ve bileklere dvme motifi olarak işlenmiştir.

Değişik Böcek Motifleri: Doğada güzel gördükleri böcek türlerinin deforme motifler olarak vücutlarına işlemişlerdir. Zehirli böceklerden korunma amaçlı yapılmışlardır.

Kaynak: GENÇEL, Selma (2018). Geleneksel Dövmenin Seramik Yüzeylerde Uygulanması (Mardin Kızıltepe Örneği). Yüksek Lisans Tezi.